จาก "ป่า" ของแผ่นดิน สู่ "น้ำ" แห่งชีวิต: พระราชปณิธานผ่านเขื่อนสิริกิติ์ สู่ความหลากหลายแห่งผืนป่า – สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี (สสวท.)

ในวาระที่พสกนิกรชาวไทยน้อมรำลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณของ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ผู้เขียนระลึกถึงหนึ่งในพระราชดำรัสที่ลึกซึ้งและเปี่ยมไปด้วยความหมายทางนิเวศวิทยามากที่สุดบทหนึ่ง ซึ่งสะท้อนถึงพระราชปณิธานอันแน่วแน่ในการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติของชาติ ซึ่งพระราชดำรัสบทนั้นคือความจริงที่เชื่อมโยง “ศาสตร์” แห่งน้ำและป่าไว้อย่างสมบูรณ์

“พระเจ้าอยู่หัวเป็นน้ำ ฉันจะเป็นป่า ป่าที่ถวายความจงรักภักดีต่อน้ำ พระเจ้าอยู่หัวสร้างอ่างเก็บน้ำ ฉันจะสร้างป่า”

— พระราชดำรัสสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงพระราชทานเมื่อวันที่ 20 ธันวาคม 2525 ณ บ้านถ้ำติ้ว อำเภอส่องดาว จังหวัดสกลนคร

พระราชดำรัสนี้แสดงให้เห็นถึงหลักการทางวิทยาศาสตร์เกี่ยวกับความสัมพันธ์ที่ขาดกันไม่ได้ระหว่าง “ป่า” และ “น้ำ” ป่าไม้ทำหน้าที่เป็นปราการธรรมชาติ ดูดซับน้ำฝน ชะลอการไหลบ่า และกักเก็บน้ำไว้ใต้ดิน ในขณะที่ “อ่างเก็บน้ำ” ที่พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงมีพระราชดำริให้สร้างขึ้นนั้น คือการบริหารจัดการ “น้ำ” ที่ “ป่า” รวบรวมไว้เพื่อประโยชน์สุขของอาณาราษฎร

ภาพเขื่อนสิริกิติ์ จาก https://khunsaicholvilla.egat.co.th/skdam/

เขื่อนสิริกิติ์: อ่างเก็บน้ำแห่งพระบรมราชชนนีพันปีหลวง

หนึ่งใน “อ่างเก็บน้ำ” ที่เป็นประจักษ์พยานแห่งพระราชปณิธานนี้ คือ เขื่อนสิริกิติ์ ซึ่งได้รับพระบรมราชานุญาตให้อัญเชิญพระนามาภิไธย สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาท พระบรมราชชนนีพันปีหลวงเป็นนามของเขื่อนเมื่อปี พ.ศ. 2511

เขื่อนสิริกิติ์ เดิมชื่อว่า “เขื่อนผาซ่อม” เป็นโครงการพัฒนาลุ่มน้ำน่านอันเป็นส่วนหนึ่งของโครงการพัฒนาลุ่มน้ำเจ้าพระยา เขื่อนนี้เป็นเขื่อนดินที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย ตั้งปิดกั้นแม่น้ำน่านที่บริเวณเขาผาซ่อม ตำบลผาเลือด อำเภอท่าปลา จังหวัดอุตรดิตถ์ แผนพัฒนาลุ่มน้ำน่านนั้นมุ่งใช้ประโยชน์จากน้ำอย่างเต็มที่ โดยวางแผนแบบบูรณาการตั้งแต่ต้นน้ำถึงปลายน้ำ กำหนดระบบจัดเก็บและใช้น้ำให้เกิดประโยชน์หลากหลาย รวมทั้งจัดลำดับขั้นตอนการพัฒนาให้เหมาะสมกับสภาพพื้นที่ในแต่ละช่วง เนื่องจากทุ่งราบสองฝั่งแม่น้ำน่านประสบปัญหาน้ำท่วมเป็นประจำ การพัฒนาจึงต้องสร้างเขื่อนเก็บน้ำก่อนเขื่อนทดน้ำและระบบส่งน้ำ เพราะหากสร้างเขื่อนทดน้ำและระบบส่งน้ำก่อน น้ำท่วมจะสร้างความเสียหายทั้งต่อการเพาะปลูกและโครงสร้างก่อสร้าง ดังนั้นจึงสร้างเขื่อนสิริกิติ์ซึ่งเป็นเขื่อนเก็บน้ำขึ้นเป็นลำดับแรก

พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ได้เสด็จพระราชดำเนินไปทรงวางศิลาฤกษ์ เมื่อวันที่ 27 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2514 โดยเขื่อนแล้วเสร็จและเริ่มกักเก็บน้ำได้ในปี พ.ศ. 2515 และเสด็จพระราชดำเนินไปทรงเปิดเขื่อนอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ 4 มีนาคม พ.ศ. 2520

ประโยชน์ของเขื่อนสิริกิติ์นั้นมีหลายประการ ได้แก่

การชลประทาน เป็นแหล่งน้ำสำคัญที่หล่อเลี้ยงพื้นที่เพาะปลูกในสองฝั่งแม่น้ำน่าน และต่อเนื่องไปจนถึงที่ราบลุ่มเจ้าพระยาในฤดูฝนและฤดูแล้ว
การผลิตกระแสไฟฟ้าพลังน้ำ เป็นแหล่งพลังงานสะอาดที่สำคัญของประเทศ โดยน้ำที่ปล่อยออกจากเขื่อนสำหรับการชลประทานจะผ่านเครื่องกำเนิดไฟฟ้า ให้พลังงานไฟฟ้าถึง 500,000 กิโลวัตต์
การประมง เป็นแหล่งเพาะพันธุ์สัตว์น้ำจืดที่สำคัญ เพราะ กฟผ.ได้นำพันธุ์ปลาน้ำจืดปล่อยลงอ่างเก็บน้ำจำนวนมาก เป็นการเสริมรายได้ให้ประชาชนที่พักอาศัยในบริเวณใกล้เคียง
การบรรเทาอุทกภัย ช่วยชะลอและกักเก็บน้ำหลากในฤดูฝน ลดความรุนแรงของน้ำท่วมในพื้นที่ท้ายน้ำ
การท่องเที่ยวและการคมนาคมทางน้ำ เป็นสถานที่ท่องเที่ยวที่มีทิวทัศน์สวยงาม มีความหลากหลายของธรรมชาติ นอกจากนี้การคมนาคมทางน้ำไปจังหวัดน่านจากบริเวณเหนือเขื่อนนั้นดำเนินการได้ตลอดปี

เขื่อนสิริกิติ์เป็น “อ่างเก็บน้ำ” ที่รองรับ “น้ำ” ซึ่งมาจาก “ป่า” คือพื้นที่ป่าต้นน้ำในจังหวัดน่านและอุตรดิตถ์ การที่อ่างเก็บน้ำนี้จะทำงานได้อย่างยั่งยืน “ป่า” ที่อยู่โดยรอบและเหนือเขื่อนจะต้องสมบูรณ์แข็งแรง

รู้หรือไม่ !?!

เขื่อนดินคือเขื่อนที่สร้างด้วยดินบดอัดแน่น โดยใช้ดินทึบน้ำเป็นวัสดุหลัก มี 2 ประเภท ได้แก่ เขื่อนเนื้อเดียวที่ใช้ดินเหนียวตลอดทั้งตัว และเขื่อนแบบแบ่งโซนที่มีแกนกลางเป็นดินเหนียว มีชั้นกรองเป็นทรายหรือกรวด และปิดทับด้วยหินเรียงป้องกันคลื่น

เขื่อนสิริกิติ์เป็นเขื่อนดินที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย ตั้งอยู่ที่อำเภอท่าปลา จังหวัดอุตรดิตถ์ มีสันเขื่อนสูง 133.60 เมตร ยาว 810 เมตร และสามารถเก็บน้ำได้ 9,510 ล้านลูกบาศก์เมตร นอกจากนี้ยังมีเขื่อนดินสำคัญอื่นๆ เช่น เขื่อนป่าสักชลสิทธิ์ และเขื่อนดินช่องเขาขาดที่ช่วยเสริมเขื่อนสิริกิติ์ เขื่อนลำ ตะคอง เขื่อนแก่งกระจาน

จาก “ป่า” สู่การ “ปกปักทรัพยากร” อพ.สธ.

การดูแลแหล่งน้ำไม่สามารถแยกจากการดูแลป่าไม้ ดังที่พระราชดำรัสว่า “พระเจ้าอยู่หัวสร้างอ่างเก็บน้ำ ฉันจะสร้างป่า” งานอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติจึงเป็นภารกิจสำคัญที่สืบเนื่องมาจากพระราชปณิธานของล้นเกล้าฯทั้งสองพระองค์ โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี (อพ.สธ.) ได้ดำเนินงานในแนวทางการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกิจกรรมที่ 1 กิจกรรมปกปักทรัพยากร ของโครงการนั้น มีเป้าหมายเพื่อสำรวจและปกปักทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู่ในพื้นที่ต่างๆที่เข้าร่วมสนองพระราชดำริ ซึ่งกิจกรรมนี้จัดเป็นการสร้างป่าในเชิงของการทำความเข้าใจอย่างลึกซึ้งว่าใน “ป่า” หรือพื้นที่ธรรมชาติที่จักเป็นธนาคารพันธุกรรมธรรมชาตินั้น มีองค์ประกอบใดอาศัยอยู่บ้าง การสำรวจนี้ไม่ได้หยุดอยู่แค่ต้นไม้ หรือสัตว์ในพื้นที่เท่านั้น แต่ครอบคลุมไปถึงสิ่งมีชีวิตหลากหลาย รวมถึงสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กที่มักถูกมองข้ามแต่มีความสำคัญอย่างยิ่งต่อระบบนิเวศ นั่นคือ “เห็ดรา”

เห็ดรา: ผู้พิทักษ์แห่งผืนป่า

หลายคนอาจสับสนว่าเห็ดราคืออะไร เป็นพืชหรือไม่ ขออธิบายให้เข้าใจง่ายๆ ดังนี้ เห็ดรา (Fungi) ไม่ใช่พืช ไม่มี “คลอโรฟิลล์” จึงไม่สามารถสังเคราะห์แสงหรือสร้างอาหารเองได้ และเห็ดราก็ไม่ใช่สัตว์ แต่เห็ดราอยู่ในอาณาจักรสิ่งมีชีวิตของตัวเอง คือ อาณาจักรฟังไจ (Kingdom Fungi) ที่ดำรงชีวิตเสมือนเป็นหน่วยรีไซเคิลของผืนป่า

หน้าที่หลักของเห็ดราส่วนใหญ่ คือการเป็น “ผู้ย่อยสลาย” (Decomposer) โดยปล่อยเอนไซม์ออกมาเพื่อย่อยสลายซากพืช ซากสัตว์ หรืออินทรียวัตถุที่ตายแล้ว ให้กลายเป็นแร่ธาตุและสารอาหารโมเลกุลเล็กๆ แล้วจึงดูดซึมสารอาหารนั้นเข้าไปใช้ หากไม่มีเห็ดรา โลกนี้จะเต็มไปด้วยซากใบไม้และซากสัตว์ทับถมกันจนเดินไม่ได้ และที่สำคัญสารอาหารที่จำเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช เช่น ไนโตรเจน ฟอสฟอรัส ก็จะถูกกักเก็บไว้ในซากเหล่านั้น ไม่ถูกปลดปล่อยกลับคืนสู่ดิน “ป่า” ก็จะไม่สามารถ “สร้าง” กลับขึ้นมาใหม่ได้

นอกจากเป็นผู้ย่อยสลายแล้ว เห็ดราหลายชนิดมีความสัมพันธ์แบบพึ่งพากันกับรากของต้นไม้ ช่วยดูดซึมน้ำและธาตุอาหารจากดินให้กับต้นไม้ได้ดีขึ้น ในขณะที่เห็ดราได้รับธาตุอาหารจากการสังเคราะห์แสงของต้นไม้ นอกจากนี้เรายังนิยมบริโภคเห็ดหลายชนิดที่มีคุณค่าทางโภชนาการสูง เป็นแหล่งอาหารและรายได้ของชุมชนท้องถิ่น เช่น เห็ดถอบ เห็ดโคน ซึ่งความหลากหลายของเห็ดราสะท้อนถึงสภาพของระบบนิเวศป่า ป่าที่สมบูรณ์จะมีเห็ดราหลากหลายชนิด จากประสบการณ์ของผู้เขียนที่ไปสำรวจที่เขื่อนสิริกิติ์ในช่วงปี พ.ศ. 2554 ทำให้รับทราบว่าป่าของเขื่อนสิริกิติ์มีความอุดมสมบูรณ์ พบเห็ดราหลากหลายชนิด ตัวอย่างเช่น

(ภาพถ่ายเมื่อเดือนกันยายน 2554)

เห็ดกรวยทองตะกู

ชื่อวิทยาศาสตร์ Microporus xanthopus (Fr.) Kuntze
เห็ดชนิดนี้พบได้ทั่วไปในพื้นที่เขื่อนสิริกิตติ์ ซึ่งเห็ดเหล่านี้สามารถนำไปเป็นของประดับตกแต่งบ้าน แต่ในพื้นที่เห็ดกลุ่มนี้สามารถย่อยสลายไม้ ทำให้เกิดการคืนธาตุอาหารกลับคืนสู่ป่า

เห็ดปะการัง

ในช่วงเดือนกันยายน พบเห็ดปะการังมากมายหลายชนิด ณ เขื่อนสิริกิติ์ ในภาพเป็นหนึ่งในเห็ดปะการังที่ได้พบ ซึ่งเห็ดชนิดนี้มักพบเจริญบนพื้นดินในป่า มีหลากหลายสี ทั้งสีขาว สีแดง สีน้ำตาล สีส้ม สวยงามเป็นอย่างมาก
สำหรับที่มาของชื่อเห็ดปะการัง เนื่องมาจากลักษณะการเจริญของเห็ดที่แตกกิ่งก้านคล้ายกับปะการังในทะเล
เห็ดนี้นอกจากสวยงามแล้ว ยังเป็นผู้ย่อยสลาย และจากการสืบค้นเอกสารพบว่าในบางพื้นที่มีการบริโภคเห็ดนี้ด้วย